Inhoud
Bits of Freedom Nieuwsbrief - 12 oktober 2010
1. Regeerakkoord: autosnelweg 75 - digitale snelweg 1
Op 30 september zijn het concept-regeerakkoord en het concept-gedoogakkoord tussen VVD, CDA en PVV gepubliceerd. Wij hebben ons de afgelopen tijd hard gemaakt voor vrijheid en privacy op internet in het beleid. Mocht deze regering er komen: gaat het kabinet vrijheid en privacy op internet beschermen?
Aanbevelingen Bits of Freedom op gebied van privacy deels overgenomen
Direct toen de verkiezingen begonnen, stelde Bits of Freedom een Manifest voor digitale vrijheid (PDF) op. Daarin formuleerden we negen programmapunten voor een vrije en betrouwbare informatiesamenleving. Samen met onze achterban hebben we politieke partijen opgeroepen om die punten in hun programma op te nemen. Vervolgens hebben we in onze Digitale vrijheidswijzer de partijen op deze punten beoordeeld.
We zien in de akkoorden dat dit zijn vruchten heeft afgeworpen, met name op het gebied van privacy. Wij hebben ons hard gemaakt voor een meldplicht datalekken - en het kabinet gaat die meldplicht nu invoeren. We hebben ons hard gemaakt voor een horizonbepaling (privacy-inbreukmakende wetgeving eindigt na een bepaalde periode, tenzij het Parlement na een grondige evaluatie besluit de maatregel te continueren) - en het kabinet zal die “waar mogelijk” toepassen. Wij hebben ons hard gemaakt voor kritische toetsing van bestaande surveillancemaatregelen - en we zien die toets deels terug in het akkoord. Maar het akkoord laat nog veel ruimte voor interpretatie. Daarnaast lezen we niets over het concreet terugdringen van specifieke privacy-inbreukmakende maatregelen, zoals de bewaarplicht telecommunicatiegegevens.
Akkoord mist visie op internet…
Op het gebied van internet is niet eens sprake van een mager beleid; in het regeerakkoord ontbreekt visie. Er zijn welgeteld 75 zinnen gewijd aan autosnelwegen, en één zin over de digitale snelweg (“Het kabinet bevordert een vrij en open internet”). Dat is verschrikkelijk zonde. Er ontbreekt blijkbaar een fundamenteel besef bij onze mogelijke toekomstige regering over het belang van het internet voor de informatiemaatschappij - die door de Europese Commissie laatst zelfs nog een (kritische hulpbron” voor het functioneren van de moderne mondiale samenleving is genoemd (PDF). Eurocommissaris Kroes, nota bene VVD-prominent, noemde breedband internet onlangs nog ‘digital oxygen, essential for Europe’s prosperity and well-being’.
De regering kan zich niet permitteren om het fundament van de informatiemaatschappij op deze manier te negeren. Zij had visie moeten tonen, onder meer door te bepalen dat:
- (i) internetgebruikers worden beschermd tegen lichtvaardige afsluiting van internet (internettoegang), dat
- (ii) internetproviders zich niet mogen inlaten met het verkeer van hun gebruikers (netneutraliteit) en dat
- (iii) internetproviders het verkeer van hun gebruikers niet mogen afluisteren (internetsurveillance).
… en legt basis voor verdergaande repressie en controle
Tegelijkertijd staan in de akkoorden ook maatregelen die niets met internet te maken hebben, maar wel leiden tot verdergaande repressie en controle. Het cameratoezicht wordt uitgebreid; de mogelijkheid van preventief fouilleren wordt verruimd; kentekenherkenning wordt vaker ingezet.
De ondertekenaars willen zelfs zover gaan, dat zij internationaal vastgelegde grondrechten willen aanpassen, om zo nationaal beleid dat hiermee in strijd is, toch mogelijk te maken (“Daar waar nieuw nationaal beleid op juridische grenzen stuit zal Nederland zich binnen de Europese Unie of in ander verband inzetten voor wijziging van de betreffende verdragen, richtlijnen of afspraken”, p. 3). Het is te verwachten dat vooral immigranten te maken zullen krijgen met de inzet van “nieuwe informatiesystemen, uitwisseling van gegevens en technieken voor identiteitsvaststelling”.
Nederland marcheert nog steeds met stevige schreden richting een controlemaatschappij en de akkoorden dragen daaraan bij. Maar het goede nieuws is dat de akkoorden ook aanknopingspunten bevatten voor beleid dat de vrijheid en privacy van iedere Nederlander op internet zal respecteren. Als het CDA de akkoorden goedkeurt, zullen we deze regering in de gaten houden om te zorgen dat deze grondrechten gerespecteerd worden. Om het citaat van Eurocommissaris Kroes nog iets krachtiger te maken: ‘A free and open internet is like oxygen. You only appreciate it, when it is gone’.
2. Einde verkiezingsactie - Conclusie: groot succes
De formatie is zo goed als klaar. Het volgend kabinet zal aanstaande donderdag op het bordes van de koningin staan. Daarmee is ook een einde gekomen aan onze verkiezingsactie. Wat 1 maart 2010 begon met ons manifest voor digitale vrijheid, eindigde in oktober 2010 met letterlijke citaten uit dat manifest in het huidige regeerakkoord. Wat het jonge Bits of Freedom zoal voor elkaar kan krijgen. Een reconstructie.
Maart - Manifest voor Digitale Vrijheid
Na de val van het kabinet schreef Bits of Freedom samen met haar fans een Manifest voor digitale vrijheid (PDF), met daarin negen punten waarmee de politiek digitale vrijheid in de toekomst kan beschermen. Enkele politieke partijen namen direct punten van het manifest over in hun verkiezingsprogramma’s.
April - Amendementen op verkiezingsprogramma’s
Om vervolgens de verkiezingsprogramma’s nog verder te verbeteren, stelden we amendementen op en vroegen we leden van politieke partijen die in te dienen. En met succes: Vijf partijen namen tien van onze amendementen aan in hun definitieve verkiezingsprogramma.
Mei - DigitaleVrijheidswijzer.nl
Een maand voor de verkiezingen presenteerde Bits of Freedom DigitaleVrijheidswijzer.nl: een website waar in één oogopslag te zien is welke partijen zich in de verkiezingsprogramma’s sterk maken voor digitale vrijheid. De site werd besproken in tientallen media en blogs. Binnen een dag had de site al meer dan 25.000 bezoekers en op de dag van de verkiezingen hadden 50.000 mensen de site bezocht.
Mei/Juni - Contact met politici
Fans en supporters van Bits of Freedom lieten tijdens de hele campagne van zich horen aan alle kandidaten. Zo hebben zij politici getweet, hen tijdens bijeenkomsten aangesproken (bijvoorbeeld op de toiletten voor de uitzending van een tv-programma: (Goh mijnheer Balkenende, kent u Bits of Freedom al?”), filmpjes voor ze gemaakt enzovoorts.
Onze exacte woorden in het regeerakkoord
Al deze acties hebben gewerkt! In het regeerakkoord staan exact onze woorden: (Het kabinet bevordert een vrij en open internet.” Vergelijk met de pagina waar we ons werk voor een open internet uitleggen.
Drie van onze voorstellen overgenomen
Op het gebied van privacy zijn zelfs drie van onze voorstellen uit het manifest overgenomen. Wij hebben ons hard gemaakt voor een meldplicht datalekken - en het kabinet heeft nu bevestigd die meldplicht nu in te zullen voeren. We hebben ons hard gemaakt voor een horizonbepaling (privacy-inbreukmakende wetgeving eindigt na een bepaalde periode, tenzij het Parlement na een grondige evaluatie besluit de maatregel te continueren) - en het kabinet zal die (waar mogelijk” toepassen. Wij hebben ons hard gemaakt voor kritische toetsing van bestaande surveillancemaatregelen - en we zien die toets deels terug in het akkoord. Op dat punt laat het akkoord nog veel ruimte voor interpretatie.
Onze vrijwilligers en fans bedanken
We willen iedereen die heeft meegewerkt aan deze actie bedanken. Van degene die hebben meegeschreven aan het manifest, degenen die de amendementen hebben geschreven, ingediend en gesteund, de vrijwilligers die de vergelijkingen tussen verschillende partijen voor DigitaleVrijheidswijzer.nl hebben onderzocht, degenen die de website ontworpen en gebouwd hebben tot alle supporters die politici tijdens de campagnes benaderd hebben.
Nog veel te doen
Hoewel we natuurlijk erg trots zijn dat we als jonge organisatie met onze fans zoveel succes hebben gehad, zien we dit slechts als een oproep om nog harder aan de slag te gaan. Zie voor een analyse van de negatieve kanten van het regeerakkoord een eerdere blogpost van onze hand. Er is nog veel te veranderen en, zoals blijkt, met onze acties kunnen daadwerkelijk effect bereiken.
3. Twee maten: geen straf voor politie na overtreden
‘Onacceptabele verwaarlozing privacyregels bij opsporingsdiensten’ schreven we eind juli over de onzorgvuldige omgang van opsporingsdiensten met het Centraal Informatiepunt Onderzoek Telecommunicatie (CIOT). Dit leidde een dag later tot Kamervragen van de VVD en GroenLinks. Justitie meet in haar antwoorden met twee maten: de privacyschendingen zijn dan wel ‘niet acceptabel’, maar van het bestraffen of daadwerkelijk voorkomen van het misbruik is geen sprake.
Uit onze analyse blijkt dat de landelijke telecomdatabank CIOT al jarenlang met schandalen is omgeven: dit ‘telefoonboek voor de opsporingsdiensten’ wordt zonder bevoegdheid geraadpleegd, er is nauwelijks controle op de rechtmatig van de bevragingen en het gehele proces wordt onvoldoende gedocumenteerd. In zijn antwoorden op de Kamervragen erkent minister Hirsch Ballin (Justitie en Binnenlandse Zaken) dat deze gang van zaken onacceptabel is (PDF). Hij belooft dat vanaf volgend jaar weer een jaarlijkse volledige audit zal plaatsvinden. Een belangrijke verbetering, omdat bij een beperkte audit alleen oude problemen worden onderzocht, maar geen nieuwe problemen aan het licht kunnen komen.
Verbazingwekkend genoeg laat de minister het misbruik van het CIOT voortkabbelen, door de verantwoordelijkheid voor de problemen bij de bijzondere opsporings- en inlichtingendiensten (BOID’s) te leggen. Hirsch Ballin schrijft (PDF) in antwoord op de uitstekende vragen van GroenLinks dat de BOID’s zelf de rechtmatigheid van CIOT-bevragingen moeten toetsen. En een verbeterplan op moeten stellen als er fouten geconstateerd worden. De minister blijft dus zelf passief, maar verwacht van de BOID’s een actieve houding.
Het vertrouwen van de minister op de BOID’s is voor ons een raadsel. De diensten ondernamen al geen actie na de alarmerende audit van 2008. En volgens de audit van 2009 ‘bestaan [er] in verschillende mate intenties’ bij de diensten om alsnog verbeteringen door te voeren (audit CIOT 2009, p. 8, PDF). In een onderzoek uit 2004 noemde politiemedewerkers de toegang tot databases voor privégebruik een ‘beroepsvoordeeltje’. Zie het zo: als een agent wil weten wie er achter een telefoonnummer op Marktplaats schuilt, dan is de toegang tot het CIOT blijkbaar erg verleidelijk.
De verwaarlozing van privacy door de BOID’s is al jarenlang aan de gang. Het is tijd voor de harde aanpak: Justitie moet op landelijk niveau heldere procedures vastleggen waarin rechtmatigheid, controle en sancties voor ongeoorloofd gebruik van het CIOT centraal staan. Om misbruik te voorkomen en te bestraffen. Niet in de laatste plaats, omdat het ministerie op dit moment de uitbreiding van het CIOT onderzoekt - in het ‘Project Dataretentie’. Zodat niet alleen klantgegevens, maar álle bel-, sms- en e-mailverkeer via het CIOT kan worden opgevraagd. Nu Justitie de problemen doorschuift naar de diensten en geen straf stelt op het overtreden van de regels, meet zij met twee maten. Wij blijven waakzaam.
4. Bits of Freedom roept Europa op om een open internet te beschermen
Wie bepaalt wat jij doet op het internet: jij of je internetprovider? Tot voor kort was het antwoord simpel: jij beslist welke diensten en websites je bezoekt. Maar dat verandert snel: sommige internetproviders willen jouw internetverkeer kunnen beperken. De Europese Commissie heeft de afgelopen maanden een consultatie hierover gehouden. Bits of Freedom drong er bij de Europese Commissie op aan dat providers internetverkeer niet mogen belemmeren. De uitgebreide reactie, samen met onze Europese koepelorganisatie EDRi, is op onze site gepubliceerd.
5. Analyse: AIVD wordt machtiger dan ooit tevoren
Dat we in 2009 voor het eerst openheid over het aantal AIVD-telefoontaps zagen, biedt helaas geen garantie voor de toekomst. De aftapcijfers over andere jaren blijven geheim. Als de meldingsplicht inderdaad wordt afgeschaft en we één Ministerie voor Veiligheid krijgen, wordt de inlichtingendienst AIVD machtiger dan ooit tevoren.
Na herhaaldelijk aandringen door Bits of Freedom en een weigering door toenmalig Minister Ter Horst, publiceerde Minister Hirsch Ballin - demissionair Minister van Binnenlandse Zaken - eindelijk een aantal telefoontaps over 2009: 1.078 door de AIVD (53 door de MIVD). Daar was wel een motie van Kamerleden Gerkens (SP), Teeven (VVD) en Azough (GroenLinks) voor nodig.
Het begin van openheid over de surveillance door Inlichtingendiensten? Nee dus. Onderzoeker Rejo Zenger verzocht de Minister Hirsch Ballin om openheid over de afluister-statistieken in de jaren 2002 tot en met 2008, maar kreeg deze week nul op rekest. Volgens Hirsch Ballin zou de openheid teveel inzicht geven in de ‘modus operandi van de AIVD’.
Vreemd genoeg ziet de Minister niet in, dat daar juist de schoen wringt. Nederlanders hebben het recht om te weten wat de AIVD in zijn schild voert. We moeten weten of we excessief vaak worden afgeluisterd, hoe de AIVD het zware middel ‘aftappen’ inzet. Niet zelden is dat afluisteren namelijk schadelijk voor individuelen én onze samenleving. Dat kunnen de afgeluisterde journalisten van De Telegraaf ons maar al te goed vertellen.
De geheimzinnigheid rondom de aftapcijfers staat niet op zichzelf. Een gevaarlijke cocktail van verschillende maatregelen is op komst, waardoor de AIVD bijna onbegrensde bevoegdheden krijgt. Als de meldingsplicht wordt afgeschaft, hoeft de AIVD afgeluisterde Nederlanders - journalisten, advocaten, artsen of wie dan ook - niet meer op de hoogte te stellen van eventuele afluisterpraktijken. En als we inderdaad één Ministerie van Veiligheid krijgen, in plaats van twee Ministers op Binnenlandse Zaken en Justitie, hoeft nog maar één bewindspersoon een handtekeningetje te zetten onder een aftapbevel. Niet lang geleden moest ook de Minister van Verkeer en Waterstaat tekenen. Van drie bewindspersonen naar één: de voor een rechtstaat noodzakelijke ‘checks and balances’ - verdeling van de macht garandeert controle op de macht - zijn in een paar jaar tijd vervlogen. Ondertussen bleek uit een eerdere analyse van Bits of Freedom, dat het bestuursorgaan belast met toezicht op de AIVD faalt.
De kans is groot dat deze voorspelling onder het nieuwe Kabinet uitkomt. Dat is niet alleen een grove schending van onze grondrechten, maar simpelweg gevaarlijk voor onze samenleving. We krijgen dan misschien nooit te weten, dat de AIVD hopeloos heeft gefaald rondom de oorlog in Irak. Dat de beveiliging van de Dalai Lama tekort schiet. Dat journalisten onterecht worden afgeluisterd. Als we gelijk krijgen, verdwijnt alles in de doofpot. Is dat ‘in het belang van de nationale veiligheid’?
Binnenkort bestaat de AIVD 65 jaar. Als onze analyse klopt, danst de pensionado op tafel.