Tot hoever reikt de lange arm van de muziek- en filmindustrie? Die vraag staat centraal in het internationale wetgevende debat over de verhouding tussen auteurs- en gebruikersrechten. De afgelopen 15 jaar heeft de Europese Commissie niet minder dan 8 richtlijnen uitgevaardigd die de belangen van auteursrechthebbenden moeten waarborgen in het digitale tijdperk.

Veel van deze Europese richtlijnen zijn een gevolg van internationale verdragen over de bescherming van eigendomsrechten in het internationale handelsverkeer, zoals die ondermeer in het TRIPs-verdrag van 1995 en door de WIPO (World Intellectual Property Organisation) in 1996 zijn vastgelegd. Het democratisch gehalte van de WIPO ligt al jaren onder vuur. In oktober 2004 slaagden Argentinië en Brazilië, met steun van talloze ontwikkelingslanden, erin om een nieuwe ontwikkelingsagenda aan te vragen. Maar in de voorbereidingen voor de algemene vergadering over deze nieuwe agenda, in september 2005, dreigden burgerrechtenorganisaties met man en macht buiten de deur te worden gehouden. Bits of Freedom en European Digital Rights, de Europese koepelorganisatie van digitale burgerrechtenorganisaties, hebben daarom in maart 2005 een petitie ondertekend om het accreditatieproces te wijzigen. In april 2005 kreeg EDRI ad-hoc accreditatie voor de voorbereidende vergaderingen en op 5 oktober 2005 kreeg EDRI officiële observer status. Verder steunt Bits of Freedom de poging van internationale burgerrechtenorganisaties om een concept-verdrag op te stellen voor toegang tot informatie (A2K).

Alleen op dit internationale WIPO-niveau kan een fundamentele herziening tot stand komen van de huidige scheve machtsverhouding tussen Noord en Zuid, tussen bedrijfsleven en burger. Tot die tijd blijven politici krampachtig wetten opeenstapelen die proberen om de informatiesamenleving te veranderen in een informatiewinkel. Daarbij krijgt het bedrijfsleven ongekende bevoegdheden om het exacte lees- en luistergedrag van iedere burger minutieus in de gaten te houden. De huidige eenzijdige benadering werkte zelfs door in de voorgenomen nieuwe Grondwet van Europa: die stelt in boek II artikel 77 vast dat intellectueel eigendomsrecht een mensenrecht is dat sterke constitutionele bescherming verdient.

De meest recente Europese richtlijn over intellectuele eigendomsrechten (2004/48/EG) biedt collectieve beheersorganisaties de mogelijkheid tot het doen van invallen en beslagleggingen bij particulieren bij verdenking van kopiëren met commercieel oogmerk. De richtlijn was oorspronkelijk bedoeld om grootschalige piraterij van merkgoederen te bestrijden, maar is onder druk van een zware lobby van de entertainmentindustrie al snel uitgebreid naar alle mogelijke vormen van auteursrechtschending. De Tweede Kamer heeft nog geen wetsvoorstel ontvangen ter omzetting van deze richtlijn. De Stichting Brein is in februari 2005 wel begonnen met een heksenjacht op gebruikers van peer-to-peer software, door talloze vorderingen te sturen aan gebruikers via hun internetproviders. Daarbij beperkte Brein zich daarbij niet tot grootschalige inbreukmakers met een commercieel oogmerk, maar stuurde zij ook schikkingsvoorstellen ter waarde van tienduizenden euro's aan mensen die een collectie van honderd liedjes aanbieden op internet. Zie de vragen en antwoorden van Bits of Freedom over peer-to-peer gebruik.

Half juli 2005 verloor Brein het kort geding tegen vijf internetproviders (Chello, @Home, Wanadoo, Tiscali en Planet Internet). Brein wilde de naam-adres-woonplaatsgegevens van in totaal 41 klanten die beticht werden van het onrechtmatig aanbieden van muziekbestanden. De Utrechtse voorzieningenrechter verwierp de eis vooral omdat Brein gebruik had gemaakt van de diensten van het Amerikaanse bedrijf MediaSentry om IP-adressen te verzamelen. Al eerder, in april 2005, hadden vier van de vijf providers een bodemprocedure aangespannen tegen Brein bij de rechtbank Haarlem, om een verklaring voor recht te krijgen dat ze geen gegevens hoeven te verstrekken als ze de eventuele onrechtmatigheid niet zelf kunnen controleren. Hierin is eind februari 2006 nog geen uitspraak gedaan. Op 25 november 2005 kwam de Hoge Raad in de zaak van postzegelhandelaar Pessers tegen internetportaal Lycos tot de conclusie dat Lycos de persoonsgegevens moest verstrekken van een klant. Deze zaak was mede door Brein gefinancierd in de hoop op een algemene regel over het verstrekken van gegevens, maar dat viel tegen. De Hoge Raad gaf weliswaar aan dat Lycos in moest grijpen omdat Pessers “voldoende aannemelijk” had gemaakt dat de website onrechtmatig “zou kunnen zijn”, maar beperkte de vaststelling expliciet tot deze zaak.

De entertainmentindustrie was al eerder op haar wenken bediend met de Europese richtlijn voor Auteursrecht uit 2001. De richtlijn geeft de industrie een extra wettelijke bescherming van de technische middelen waarmee ze ongewenst gebruik tegengaat, zoals Digital Rights Management. Deze richtlijn is op 1 september 2004 in Nederland in werking getreden door een herziening van de Auteurswet uit 1912. De Auteurswet bevat nu een generiek verbod op het verbreken van digitale sloten op film- en muziekbestanden. Het is niet alleen verboden het slot te verbreken om een illegale kopie te maken. Ook wie de muziek of het beeld volledig legaal voor eigen gebruik wil benutten, maar daarbij wordt gehinderd door een digitaal slot, mag geen pogingen ondernemen de bescherming te omzeilen. Een consument die bijvoorbeeld een CD koopt die beveiligd is tegen afspelen op de CD-ROM van een computer, mag die beveiliging niet doorbreken. Hoewel het recht op thuiskopie in de wet gehandhaafd blijft, kunnen digitale sloten het maken van zo'n kopie blijvend verhinderen, zonder dat de consument enig recht heeft om zich daarover te beklagen.

Feitelijk genieten makers nu een driedubbele bescherming; van het auteursrecht zelf, van de technische mogelijkheden om ongewenst gebruik tegen te gaan en van de wettelijke bescherming van die technische voorzieningen. Dit driedubbele slot heeft grote consequenties voor onderwijs en bibliotheken. Het auteursrecht biedt namelijk voor een beperkte duur bescherming aan rechthebbenden. De rechten van de auteur vervallen 70 jaar na diens dood. Voor uitvoerend musici en platenmaatschappijen geldt een termijn van 50 jaar na de opname waarin zij hun zogenaamde naburige rechten kunnen innen. Maar zelfs als deze lange beschermingsduur is verlopen, mag er nog digitaal slot op gezet worden en is het doorbreken ervan onrechtmatig. Vrij beschikbare afbeeldingen en muziek kunnen op die manier worden onttrokken aan het publieke domein.

Ook voor onderzoekers op het gebied van beveiliging en cryptografie heeft het verbod op het doorbreken van digitale sloten grote gevolgen. Onderzoek naar cryptografie en beveiliging kan door een dergelijk verbod soms niet worden gepubliceerd omdat daarmee inzicht wordt gegeven in de zwakheden van digitale sloten op film en muziek. In de VS, waar een soortgelijk verbod sinds 1998 is opgenomen in de Digital Millenium Copyright Act, zijn hiervan reeds diverse voorbeelden bekend. De Nederlandse cryptografie-deskundige Niels Ferguson heeft onderzoek gedaan naar de zwakheden van de HDCP encryptie van video signalen. Hij heeft zijn onderzoeksresultaten niet in het Engels gepubliceerd uit angst voor vervolging in de Verenigde Staten op grond van de Digital Millenium Copyright Act, maar heeft door de nieuwe Auteurswet ook zijn uitingsvrijheid verloren in Nederland.

Op aandringen van de oppositiepartijen PvdA, Groen Links en SP heeft de vaste Kamercommissie voor Justitie van de Tweede Kamer herhaaldelijk gedebatteerd over mogelijkheden om gebruikersrechten steviger te waarborgen maar die pogingen zijn grotendeels mislukt. De Tweede Kamer heeft het wetsvoorstel op 19 februari 2004 met algemene stemmen aangenomen. De Eerste Kamer heeft het voorstel op 5 juli 2004 als hamerstuk afgedaan. Bij de behandeling heeft de Tweede Kamer wel een motie aangenomen van PvdA Kamerlid Van Dam om minister Donner te vragen een toekomstvisie te formuleren op het auteursrecht en in te gaan op de houdbaarheid en handhaafbaarheid van het huidige rechtenstelsel, de belangen van de consument en eerlijke mededinging. Daaraan heeft minister Donner op 13 oktober 2004 gehoor gegeven, in een brief waarin hij ruwweg de huidige status-quo verdedigt. “Het auteursrecht is inmiddels aangepast aan de nieuwe uitdagingen van het auteursrecht.” De minister verwelkomt daarnaast de ontwikkeling van DRM “om ongeoorloofd gebruik van beschermd materiaal te voorkomen alsmede om het geoorloofde gebruik gedetailleerd te kunnen monitoren en aan de hand daarvan individueel af te rekenen.”

Bits of Freedom heeft zowel in Brussel als Den Haag geprobeerd alternatieven aan te dragen, door antwoorden te geven op twee verschillende open consultaties van de Europese Commissie, door een symposium te organiseren samen met XS4ALL over de toekomst van het auteursrecht en door samen met Unesco Nederland een conferentie te organiseren over internet en mensenrechten. Bits of Freedom pleit daarbij voor onbelemmerde, gelijkwaardige toegang tot het culturele en wetenschappelijke werelderfgoed, voor een beperking van de duur van auteursrechten die niet meer worden geëxploiteerd, voor behoud van anonimiteit en voor alternatieve modellen om makers te compenseren voor hun inspanningen, zoals de Creative Commons licentie.

Tijdens het auteursrechtsymposium op 15 oktober 2004 gaven politici van verschillende partijen aan een stevig debat te willen voeren over de houdbaarheid van het auteursrecht en spraken zij steun uit voor de suggestie dat wat met publiek geld tot stand is gebracht, ook publiek toegankelijk zou moeten zijn. Zij waren met name gecharmeerd van het Engelse model, waarbij de BBC zoveel mogelijk uitzendingen publiek toegankelijk maakt onder Creative Commons licentie. Dit debat is tot op heden nog niet gevoerd.

In de aanloop naar de nieuwe Auteurswet heeft Bits of Freedom al in oktober 2002 samen met ruim 25 toonaangevende technische en juridische experts een brandbrief opgesteld aan Kamerleden om deze excessen te voorkomen. In de vergadering van de vaste Kamercommissie van Justitie op 26 november 2002 zijn enkele van de kritiekpunten uit de brief aan de orde geweest. In de tweede vergadering van de Kamercommissie op 2 mei 2003 zijn nog meer kritiekpunten expliciet behandeld, zoals de mogelijkheid om te citeren uit een beveiligde publicatie, het gebruik van beschermde afbeeldingen voor schoolscripties, het uitlenen van een elektronisch boek of het tweedehands doorverkopen van een plaat.

De minister antwoordde dat hij het in principe voldoende vindt als CD's met kopieerbeveiliging voorzien zijn van een waarschuwingsssymbool. CD's die niet voldoen aan de eisen die de consument daaraan mag stellen, kunnen worden geruild. Maar die ruilverplichting geldt alleen voor CD's die op een CD-speler worden afgespeeld. CD's zijn volgens de minister namelijk niet gemaakt om op een CD-ROM speler van een computer te worden afgespeeld. En voegde Donner daar aan toe: “de beveiliging staat slechts in de weg aan het onbevoegd (door)kopiëren, maar niet aan het afspelen van het beschermde materiaal op computers.”

Kern van de consumentenbescherming in de Europese richtlijn is de mogelijkheid om een Algemene Maatregel van Bestuur uit te vaardigen die de industrie verplicht tot nadere maatregelen. Die is door Nederland expliciet niet op voorhand uitgevaardigd, in tegenstelling tot veel andere EU-lidstaten. Volgens de minister komt er eventueel pas een dergelijke regeling nadat “rechthebbenden de gelegenheid is geboden om vrijwillig maatregelen te treffen om begunstigden van beperkingen daarvan gebruik te laten maken, waaronder het sluiten van overeenkomsten tussen de rechthebbenden en andere betrokken partijen”.

De Kamercommissie stelde in mei 2003 ook vragen over de vrijstelling van het omzeilingsverbod voor cryptografisch onderzoek. Die zou niet alleen in de memorie van toelichting moeten opduiken, maar concreet in de wetstekst zelf. Dat heeft de minister geweigerd. Wetenschappelijk onderzoek naar beveiliging en versleuteling heeft niet tot doel om technische voorzieningen te omzeilen, stelde de minister al vast in de nota naar aanleiding van het verslag, en dus valt het niet onder deze bepaling. “Van een wetenschapsbeoefenaar mag wel verwacht worden dat hij zorgvuldig handelt en ertegen waakt dat door zijn onderzoek zo veel mogelijk derden op eenvoudige wijze technische beschermingsvoorzieningen kunnen omzeilen”.

Bits of Freedom maakt zich zorgen of burgers nog wel vrij kunnen kiezen uit afspeelapparatuur. Een beroemde voorvechter van interoperabiliteit is de Noorse tiener Jon Johansen. Hij schreef in oktober 1999 een programma om zijn legaal gekochte DVD's af te kunnen spelen op Linux, het platform van zijn keuze. Om deze interoperabiliteit te realiseren, omzeilde zijn programma het Content Scrambling System (CSS) van de DVD. CSS voorkomt niet alleen kopiëren maar maakt het tevens onmogelijk voor consumenten om de reclamefilmpjes op een DVD over te slaan. In januari 2003 werd Johansen vrijgesproken. Ook in tweede aanleg, op 22 december 2003, werd niet bewezen geacht dat het programma gebruikt was om illegaal films te kopiëren. Volgens juridisch deskundigen zouden de activiteiten van Jon Johansen onder gelijke omstandigheden in Nederland wel onrechtmatig zijn.

De minister zag daarin in mei 2003 in ieder geval geen bezwaar: het omzeilen van technische beschermingsvoorzieningen mocht volgens hem in geen geval worden toegestaan, ook niet wanneer het gaat om gebruik mogelijk te maken dat op zichzelf is toegestaan door wettelijke beperkingen. Dat geldt voor interoperabiliteit en dat geldt ook expliciet voor werk dat tot het publieke domein behoort, of waarvan de beschermingsduur is verstreken.

• Work in progress: concept Access to Knowledge verdrag, een samenwerking tussen burgerrechtenorganisaties, bibliotheken, wetenschappers en oa belangenorganisaties voor blinden.
• Overzicht WIPO IP-verdragen, vanaf de Berner Conventie (1886, laatstelijk herzien in 1979) tot aan het Auteursrechtverdrag (WCT) en Uitvoerings en Fonogrammen verdrag (WPPT), beiden uit 1996.
• TRIPs-verdrag 1995 (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights van de World Trade Organisation).

• Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa Zie met name Titel II: Grondrechten en burgerschap van de unie, artikel 77 (Brussel, 13.10.2004).
• Richtlijn 2004/48/EG van het Europees Parlement en de Raad van 29 april 2004 betreffende de handhaving van intellectuele-eigendomsrechten, PbEG L 157/45 (30.04.2004).
• Richtlijn 2001/29/EG van 22 mei 2001 van het Europees Parlement en de Raad betreffende de harmonisatie van bepaalde aspecten van het auteursrecht en de naburige rechten in de informatiemaatschappij, PbEG L 167/10 (22.06.2001).
• Dossier auteursrecht van het Instituut voor Informatierecht (Universiteit van Amsterdam), met de herziene Auteurswet, inclusief rectificaties.
• Brief minister Donner aan de Tweede Kamer over het toekomstperspectief op het auteursrecht (13.10.2004), TK 2003-2004, 28 482, nr. 20.
• Consultatie Europese Commissie over de evaluatie van alle richtlijnen op het gebied van auteursrecht en naburige rechten (Engelstalig, 19.07.2004), inclusief lijst van 131 verschillende inzendingen.
• Informele consultatie van de Europese Commissie over DRM , n.a.v. de werkzaamheden van de zogenaamde 'High Level Group', een door telecom- en contentindustrie gedomineerde werkgroep (15.09.2004).

• Arrest Hoge Raad Lycos / Pessers (25.11.2005) Lycos moet in deze specifieke zaak de klantgegevens verstrekken.
• Uitspraak Voorzieningenrechter Utrecht (12.07.2005) Brein verliest de zaak tegen 5 ISPs; zij hoeven geen klantgegevens te verstrekken.

• BOF tekent open brief aan Breinmet kritiek dat Brein het bestaan van open source software en publiek domein miskent en daardoor grote projecten als OpenOffice en Linux in een illegaal daglicht stelt. De brief is ondertekend door alle grote Nederlandse gebruikers en consumentenverenigingen (22.02.2006).
• BOF lanceert nieuw dossier over Open Source In 9 vragen en antwoorden biedt BOF juridische achtergrondinformatie over (het gebruik van) open source software (21.02.2006).
• Conferentie over Access to Knowledge, georganiseerd door de Trans Atlantic Consumer Dialogue, verslag in EDRI-gram 3.11 (02.06.2005).
• Verklaring EDRI tijdens de WIPO Development Agenda meeting (IIM)in EDRI-gram 3.8 (20.04.2005) * [[http://www.petitiononline.com/wipo/petition.html|Open brief aan de WIPO voor herziening van het accreditatieproces, ondertekend door honderden NGO's (maart 2005).
• Aanbevelingen Unesco Nederland mensenrechten en internet, de resultaten van een mede door Bits of Freedom georganiseerde conferentie in Poelgeest (07.03.2005).
• Teksten van de lezingen tijdens het Auteursrechtsymposium van Bits of Freedom en XS4ALL en videostreams (Amsterdam, 15.10.2004). De lezingen zijn ook in een boekje verkrijgbaar, dankzij steun van het Ministerie van Economische Zaken.
• Antwoord EDRI/FiPR/VOSN op de uitgebreide consultatie Europese Commissie over de toekomst van het auteursrecht (31.10.2004).
• Antwoord Bits of Freedom en Privatkopie.net op een informele consultatie van de Europese Commissie over de toekomst van Digital Rights Management (20.09.2004).
• Presentatie Sjoera Nas over gebruikersrechten in de nieuwe Auteurswet tijdens de salon 'auteursrechten en internet' in het Gemeentemuseum Den Haag (02.09.2004).
• Vergelijkbare presentatie over gebruikersrechten tijdens een auteursrechtsymposium van de FOBID in Utrecht (22.04.2004).
• Engelstalig overzicht van de aanloop naar de nieuwe Auteurswet in Nederland (08.09.2003), geschreven door Sjoera Nas. * [[http://www.bof.nl/nieuws/021108.html|Brandbrief van de experts aan de Tweede Kamer (09.10.2002).
• Bits of Freedom vragen en antwoorden over P2P gebruik. en modelvordering Brein(april 2005).
• Lezing Sjoera Nas over auteursrechten versus gebruikersrechten, (01.04.2005) aan de St Joost Academie in Breda.

• Vraag en antwoord over auteursrecht door Arnoud Engelfriet.
• Vraag en antwoord over TCPA door Ross Anderson.
• Diverse berichten in EDRI-gram over Digital Rights Management en over handhaving van intellectuele eigendomsrechten.
• Dossier over Jon Johansen (Engelstalig, door de Noorse Electronic Frontier Foundation).