Meer achtergrond informatie

Een antwoord van de kiesraad uit 2019.

Dit is een voor algemeen (Piratenpartij Nederland) gebruik op 2 januari 2024 herschreven persoonlijk antwoord van de Kiesraad op de hierna volgende stelling. Inhoudelijk is er niets gewijzigd.

Waar nodig zijn, uit de context blijkende, aanvullingen gedaan zoals opmerkingen bij URL's die tot een 404 leiden.

Het stemgeheim niet is gewaarborgd, aangezien men vanuit het stemlokaal kan gadeslaan aan welke kant van het stembiljet de kiezer bezig is met invullen. In zoverre kan een toeschouwer ongeveer zien wat de kiezer niet heeft gestemd.

In de eerste plaats kan worden opgemerkt dat het stemgeheim zoals dat tegenwoordig in de Grondwet (art. 53) en in de Kieswet (art. J 15) is opgenomen, niet zodanig is geformuleerd dat het expliciet aan het bezwaar in de stelling bezwaar tegemoetkomt. In het geval van de Kieswet lijkt er zelfs een contra-indicatie te gelden: art. J 16, tweede lid, bepaalt juist dat de toegang tot de stemhokjes zichtbaar moet zijn voor het publiek (zie ook deze Waarom hangen er geen gordijntjes voor het stemhokje? Q&A op de site van de Kiesraad).

Ook in de relevante documenten van de Europese Unie Guidelines for Reviewing a Legal Framework for Elections, Second Edition en de Raad van Europa http://www.venice.coe.int/webforms/documents/default.aspx?pdffile=CDL-AD(2002)023rev-e (dit is een 404 link). …

Vermoedelijk is het bedoelde document hier Elections: the Council of Europe’s role en / of hier Elections and referendums, political parties ergens te vinden. Waarschijnlijk is het deze: Report on measures to improve the democratic nature of elections wat de 2012 versie is van het document uit 2002 waaraan gerefereerd is. Anders is hier een overzicht: Reference standards of the Council of Europe te vinden.

… is het stemgeheim niet zo gedetailleerd geformuleerd dat het in een antwoord voorziet op de stelling. De discussie die over het stemgeheim wordt gevoerd, betreft veelal de vraag of het stemgeheim een recht of een plicht met zich meebrengt voor de kiezer om zijn stem geheim te houden.

Wel valt er anderszins het nodige over e.e.a. te zeggen. Allereerst is er het boek “De Tweede Kamerverkiezingen in vijftig stappen” ('Kamerverkiezingen in 50 stappen 1.pdf'), van onder meer Ron de Jong, die als onderzoeker verbonden is aan de Kiesraad. Uit deze literatuur blijkt dat de strekking van de stelling, in min of meer dezelfde vorm eerder door de wetgever is besproken. Zo zijn in de Kieswet van 1989 drempels opgeworpen tegen lichtvaardige indiening van kandidatenlijsten, met als argument dat een groot stembiljet het stemgeheim in gevaar bracht (zie pagina 58 van het boek en de daarin opgenomen Kamerstukken).

Daarnaast is met name het eerste deel van paragraaf “Het gordijntje” (p.153) informatief. In deze paragraaf komt onder meer naar voren dat hoogleraar politieke theorie Marcel Wissenburg in het verleden bezwaar heeft gemaakt tegen een verkiezingsuitslag, omdat het ontbreken van gordijntjes het stemgeheim zou aantasten. Hierover heeft hij destijds dit opiniestuk Waarom geen gordijn voor het stemhokje (paywall) geschreven. Zijn opmerkingen komen overigens zeer dicht in de buurt van het bezwaar in de stelling, dat hiervoor is aangeduidt als de negatieve bescherming van het stemgeheim: “Wie meekeek kon zien of het rode potlood naar links, rechts of het midden ging; wie zelf naar een hokje liep kon over de schouder van de buurvrouw kijken.”

Uit de paragraaf over gordijntjes blijkt ook dat de “gordijntjesdiscussie” meerdere keren is gevoerd in het parlement (1921, 1951 en 2010), maar dat deze nooit tot een kamermeerderheid heeft geleid om gordijntjes verplicht te stellen.

Praktische en financiële bezwaren waren hierbij leidend. Daarnaast is in het hiervoor bedoelde boek de paragraaf “Het stemgeheim” (p.184) van belang. Daarin staat veel interessants over historische ontwikkeling en achtergronden van het stemgeheim. Ook is er een artikel (zie bijlage) van Ron de Jong verschenen in het Nederlands Juristenblad over het stemgeheim.

Dat kiezers zich “in de rug bespied” voelen is een bekend probleem en is als aandachtspunt teruggekomen in diverse rapporten en adviezen van de Kiesraad. Zo heeft de Kiesraad eerder geadviseerd Advies verkiezingen gemeenteraden en Tweede Kamer 2010 (p.11) om het eerder genoemde wetsartikel (J 16) dat voorschrijft dat de toegang tot de stemhokjes zichtbaar moet zijn, te schrappen. Dit heeft echter niet tot aanpassing van de wetgeving geleid.

Ook de Kiesraad heeft zich de afgelopen jaren evengoed geen voorstander getoond van het invoeren van gordijntjes, met name “omdat daarmee ook het stembureau zijn verantwoordelijkheid voor een goede procesgang in het stemlokaal, inclusief stemhokjes, niet meer kan waarmaken” (zie eveneens p.11 van aangehaald rapport), oftewel: het stembureau moet erop kunnen toezien dat geen onoorbare dingen gebeuren. Ook de wetgever is niet pro-gordijntjes, omdat hij meent Wijziging van de Kieswet ... (p.4) dat “het verloop van de stemming een openlijke en controleerbare aangelegenheid moet zijn”. Kleiner stembiljet Tot slot (last maar zeker not least) is er het voornemen om over te gaan, althans te experimenteren, met een kleiner stembiljet. Zie onder meer deze recente kamerbrief van de Minister van BZK Kamerbrief over experiment nieuwe stembiljetten, Kamerstuk 09-05-2019, hierover.

Onder meer de Kiesraad Evaluatie-advies Tweede Kamerverkiezing 2012 (p.7) en de Commissie Parlementair stelsel https://www.staatscommissieparlementairstelsel.nl/documenten/rapporten/samenvattingen/12/13/eindrapport (p.125) (Deze link levert een 404 op). …

Wel is te vinden de Staatscommissie parlementair stelsel pagina waar dan weer het eindrapport gevonden kan worden: Lage drempels, hoge dijken.

… hebben zich eerder positief uitgelaten over een verkleining van het stembiljet.

Hoewel het stemgeheim hier niet steeds expliciet mee in verband wordt gebracht, zal een kleiner stembiljet zeker ten goede komen aan een striktere waarborging ervan. Het lijkt erop dat bij de verkiezingen van 2021 voor het eerst met zo'n kleiner stembiljet zal worden geëxperimenteerd (zie p.4 van de kamerbrief). Dat er in de nabije toekomst gordijntjes worden ingevoerd, ligt als gezegd minder voor de hand.

'Kamerverkiezingen in 50 stappen 1.pdf'
'NJB 2014 21 Stemvrijheid en stemgeheim.pdf'